Krajem novembra ove godine održan je 5. Kongresa Saveza boraca NOR-a i antifašista Crne Gore, koji je odisao atmosferom prošlih vremena - crvenim zastavama: crnogorskom državnom ali i proleterskom sa petokrakom.
Na velikom ekranu su promicale stare fotografije, a među njima ličnosti koje su bile ikone revolucije: Tita i proslavljenog komandanta Save Kovačevića. U punoj sali je bilo visokih zvanica, gostiju iz okruženja ali i članova SUBNOR-a koji nijesu učesnici Drugog svjetskog rata, ali pripadaju drugom dijelu naziva ove organizacije, odnosno antifašistima.
Tim povodom željela sam da na stranicama mog bloga nadju se i dva istaknuta pripadnika antifašističkog pokreta u Crnoj Goru iz porodica roditelja mog supruga.
Vasilije Vako Djurović ( 1910 - 1943 )
Rođen je 19. decembra 1910. godine u Momišićima, Podgorica. Osnovnu školu i gimnaziju završio je u Podgorici, a Filozofski fakultet studirao je Skoplju. Još u gimnaziji je pristupio omladinskom revolucionarnom pokretu i postao je član Saveza komunista omladine Jugoslavije ( SKOJ). Zbog svoje političke aktivnosti, bio je isključen iz podgoričke gimnazije, pa je školovanje nastavio u Beranama, a 1929. godine se vratio u Podgorici, gdje je i maturirao.
Za vrijeme studija, aktivno je učestvovao u studenskom pokretu, zbog čega je više puta hapšen. Posle demonstracija u Skoplju, 1939.godine, bio je uhapšen i sproveden u beogradski zatvor "Glavača". Za vrijeme studentskih raspusta, aktivno je politički dijelovao u rodnom kraju.Bio je učesnik Belvederskih demonstracija 1932.godine, na Cetinju.
U članstvo Komunističke partije Jugoslavije ( KPJ) primljen je 1941.godine.
Posle aprislskog rata i okupacije Kraljevine Jugoslavije, vratio se u rodni kraj, gde je aktivno učestvovao u organizovanju ustanka i prvim ustaničkim akcijama. U Trinaestojulskom ustanku, 1941. godine, bio je komandir Momišićko-tološke čete, s kojom se istakao u borbi na Veljem brdu, 17. jula. Posle toga je bio u jedinicama na terenu oko Podgorice.
Učestvovao je, 1. decembra 1941. godine, u napadu na Pljevlja. Kao komandir Lješkopoljsko-lješanske čete Crnogorskog NOP odreda za operacije u Sandžaku, tokom borbi je, sa svojim, borcima upao u Pljevlja i učestvovao u oslobođenju zatvorenika. Krajem 1941. godine postavljen je za komandanta bataljona „Bajo Sekulić“, a nakon osnivanja Četvrte proleterske crnogorske udarne brigade, juna 1942. godine, postao je komandant njenog Četvrtog bataljona.
Sa Četvrtom crnogorskom brigadom je učestvovao u mnogim borbama: kod Gornjeg i Donjeg Vakufa, Bugojna, Kupresa, Livna i dr. Novembra 1942. postavljen je za zamenika komandnata, a marta 1943. za komandanta brigade. Kao komandant se istakao u borbama tokom Četvrte i Pete neprijateljske ofanzive. Kao komandant bataljona, a kasnije i brigade, učestvovao je u mnogim borbama, a u napadu na Kupres, avgusta 1942. godine, bio je teško ranjen.
Poginuo je 9. juna 1943. godine, tokom bitke na Sutjesci. Od iste avionske bombe poginuo je i Đuro Vujović Španac, narodni heroj i pratilac Vrhovnog komandanta, kao i član engleske vojne misije Bil Stjuard. Tom priliko je ranjen i Vrhovni komandant NOV i POJ Josip Broz Tito.
Prenosim jedan dio iz zapisa Jovana Popovića:
"Njemačka pješadija, razvijena u strelce, išla je ravno prema maloj koloni Vrhovnog štaba. Bio je još mrak, i magla, i slabo se vidjelo, pa ih nacisti nisu zamijetili. Kasnije, Tito je još jednom naletio na njemačku kolonu. Spasio se sklonivši se u šipražje. Već je bio pograbio automat, spreman da svakog trenutka otvori vatru, ali – srećom – nisu ga ni ovoga puta zamijetili. Iznad njega i nekoliko drugova koji su se našli uza nj fijukali su meci i resko sjekli prohladno jutro rafali, u blizini su grmile eksplozije avionskih bombi, ali Tito je znao da će i to minuti. Ponekad je neophodna strpljivost; u ratu treba znati čekati. Kad su njemačke kolone krenule na drugu stranu, Tito se izvukao iz grmlja i smireno, kao da se ništa nije dogodilo, mahnuo rukom:
-Naprijed, drugovi!
Druge put je on osobno bio meta nacistima kad je pregazio Sutjesku i u ratnom rasporedu Druge proleterske divizije, na zelengorskoj vrleti, dvadesetpetog dana operacije ”Schwarz”, čekao da najpoznatiju rijeku iz narodnooslobodilačkog rata pređe Savina divizija s četiri tisuće ranjenika.
Tito se sa pratnjom i s članovima engleske vojne misije, koji su mu se priključili na Durmitoru 28. svibnja 1943. godine, trinaestog dana ofenzive. Spustivši se padobranima, kretao u centralnom rasporedu svoje četiri divizije. Čitav dan 8. lipnja proveo je u kanjonu Sutjeske, između Suhe i Tjentišta. Uveče je rukom dao znak:
-Pokret!
Nebo se bilo otvorilo i kiša se u mlazovima slijevala po Titu i borcima. Pokret je bio krajnje naporan. Uto: neprijatelj otvori artiljerijsku vatru. Nijemci su tukli s Košura. Granate su eksplodirale desno od čela Titove male kolone. Nekoliko boraca je ranjeno. Jedan pade smrtno pogođen. Tito izbi na čelo kolone i krenu ljevlje, u gustiš pored Usovičkog potoka. Spustila se mrkla, hladna, kišna planinska noć. Tito se zaustavlja. Oprez.
- Prenesi dalje: tiho!
Kad su zastali jasno su čuli u neposrednoj blizini zveckanje oružja. Bili su pored neke vojske. Lako se moglo dogoditi da nabasaju na njemačke položaje. Tito šapatom naređuje jednom od pratilaca. Komandiru kurira Marku Piperu, da se prišulja nepoznatima. Piper je brzo izvršio zadatak. Pravac kretanja odredila mu je vatra u šumi. Kad se prikrao do vatre vidio je uokolo Nijemce: bilo ih je nekoliko stotina. Dalje se nije moglo. Krenuli su tek u cik zore 9. lipnja. Tada su pronašli usku, planinsku pješačku stazu, koja im je u noći bila nevidljiva. Penjali su se uz južne padine Ozrena. Gore, na Ozrenu sreli su se s borcima 4. proleterske brigade, kojom je komandovao Vasilije Đurović Vako.
Tito je, zagledan u topografsku kartu, određivao daljnje pravce prodora. Opkoljen sa svih strana, on tako svojih 14.500 boraca i preko 4.000 ranjenika vodi preko nepočinplanina od 15. svibnja, kad je počela ofenziva poznata kao bitka na Sutjesci. Opkoljen je sa 120.000 njemačko-talijanskih i bugarsko-ustaških vojnika. Ipak, Tito ni jednog trenutka ne sumnja da će njegovi ratnici prosjeći obruče. Upravo toga dana glavnokomandujući svim neprijateljskim trupama u operaciji, general Lüters javlja vrhovnom komandantu Jugoistoka:
”Borbe pokazuju da su komunističke snage, pod Titovom komandom odlično organizirane, vješto vođene, s borbenim moralom što izaziva kod svih nas zaprepaštenje…Komunistima uvijek polazi za rudom da iskoriste mrak, maglu i kišu, izbiju pred naše položaje i tako nadoknade nedostatak teškog naoružanja…”
Kapetan Stewhard, šef engleske misije, korača uz Tita. Njemu ništa nije jasno. Kad je Tito zastao i zagledao se u kartu, i Englez se nagnuo prema njemu: on po linijama i znakovima na karti ne vidi izlaza.
Tiho pita:
-Hoćemo li se morati predati?
Tito se naglo uspravi. Na njemu kratka vojnička bluza stegnuta opasačem, na opasaču pištolj ”valter”, o vratu mu vise dalekozor i baterijska lampa, na jednom ramenu kožna oficirska torba, na drugom automat. Titovo lice, trenutak ranije zabrinuto, s podočnjacima od nesna i umora, ozari čudni smiješak:
-Kapetane, partizani se nikad ne predaju!
Već se bilo razdanilo i nad Zelengorom su zaredala jata njemačkih aviona: po 9 glomaznih dornijera, 12 crnih štuka, po 4 meseršmita, hajnkela ili savoje. Od 15. svibnja, do početka te najteže ofenzive, onog je dana – 9. u lipnju – izvršen najveći broj avionskih naleta: 78 borbenih, 3 izviđačka, 7 za hitan transport ranjenika i 8 za opskrbljivanje trupa.
-Odolit će partizani! – uvjerljivo kaže Tito Englezu.
A tutanj kao da nikad neće prestati. Borcima ovladala mučna letargija; stanje kao u polusnu. Dani zamorne gladi i stalni pokreti, stalni juriši i protujuriši, iscrpljivali su ostatke snage. Kad se Tito s kolonom Vrhovnog štaba našao na stazi što od Tjentišta vijuga preko Ozrena, kroz zonu naznačenu imenom Milinklade, nekoliko stotina metara jugoistočije od topografskog znaka 1011, sav prostor uokolo bio je zasut avionskim bombama. Štuke su, zavijajući stravično svojim nesnošljivim sirenama, pikirale ravno na kolonu Vrhovnog komandanta. A Vrhovni komandant zastao, tren gleda kartu, tren diže pogled prema avionima, smiren – i ta čudesna mirnoća, to stanje lišeno svakog osjećaja straha, prelazi na sve oko njega, i nemoguće je zamijetiti trunku panike. Vrhovni komandant nešto glasnije nego obično, da ga čuju u onoj kanonadi eksplozija, kaže:
-Pozovite mi komandanta 4. crnogorske!
Bombe uokolo neprestano eksplodiraju, a komandant trči k Titu, koji pokazuje Vaki Đuroviću goli, zatravnjeni prijevoj na lijevom boku puteljka kojim od Lučkih za Vrbničke kolibe, prema sjeveru, na putu iz obruča, treba da prođu sve jedinice udarne grupe Vrhovnog štaba:
-Ovo je, komandante, Ljubin grob. Pošalji jedan bataljon tamo i drži to mjesto po svaku cjenu. To je ključno mjesto našeg proboja…
Komandant jednostavno kaže:
-Razumijem, druže Stari! – i leti natrag, k brigadi.
Ali put mu je presjekla jedna od avionskih bombi. Eksplozija ga diže, pa sunovrati. Teško ranjeni komandant je krvario, ali ustaje. Posrnu. Nekako učini dva-tri koraka, a onda pade. Više nije mogao ustati. Ali ne odustaje: puzi. Stigao je do svojih drugova i na karti im pokazao gdje trebaju zauzeti položaj. U samrtnom grču, jedva čujno šapće:
-Drug Tito je naredio, Ljubin grob držati po svaku cijenu…
To su bile posljednje riječi Vake Đurovića.
Krsto Grozdanić je napisao:
"Naišao sam na povređenog Vak Đurovića. Bio je već u nesvesti usled velikog izliva krvi. Drugovi iz štaba brigade i brigadnog saniteta (Jurica Ribar, Danica Kolinović, Nena Perović, Zora Vuković i drugi) pokušavali su sve da bi ga spasli. Nosili su ga u šatorskom krilu do potoka Hrčavka gde je podlegao ranama. Tu je i sahranjen, pored potoka."
Ukazom Predsedništva Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ), 11. jula 1945. godine, među prvim borcima Narodnooslobodilačke vojske, proglašen je za narodnog heroja.
Godine 1957, njegovi posmrtni ostaci su sahranjeni u grobnicu narodnih heroja na Gorici u Titogradu.
Risto Andrije Lekić ( 1909 - 1943 )
Rođen je 16. decembra 1909. godine u selu Seoce (Crmnica), opština Bar. Osnovnu školu je završio u svom selu, a gimnaziju u Baru, Podgorici i Cetinju. Upisao je pravo na Zagrebačkom sveučilištu. U Zagrebu se povezao sa naprednim studentskim pokretom i biran je
u rukovodstva studenata Zagrebačkog univerziteta.
Postao je član KPJ 1931. godine i iste godine je zatvoren. Poslije izlaska iz zatvora vratio se u rodni kraj. Razvio je partijske organizacije u Crmnici i drugim krajevima Crne Gore. Formirao je i okružni komitet KPJ za Bar 1934. godine i bio njegov sekretar, potom je bio sekretar Sreskog komiteta za Podgoricu.
Septembra iste godine izabran je za člana PK KPJ za Crnu Goru i sekretara PK SKOJ-a za Crnu Goru. Sklanjao se od policijskih progona u Zagrebu, Beogradu, Subotici i živjeo pod raznim ilegalni imenima. Kao delegat iz Crne Gore, pod pseudonimom Ribarević, prisustvovao je IV partijskoj konferenciji KPJ.
Izvjesno vrijeme je bio i urednik sindikalnog lista »Radnik«, u kojem je objavljivao i svoje članke kojima je pozivao na otpor režimu.
U vrijeme provale partijske organizacije u Crnoj Gori 1936. godine,
Uprava grada Beograda zahtjevala je da se Risto uhapsi. Šestžandarma je došlo u zoru izvelo ga i počelo da vezuje, on se usprotivio, počeo da viče i oteo jednom žandarmu pušku. Priteklo mu je u pomoć nekoliko seljaka i nastala je tuča u kojoj su ubijeni Vido J. Lekić i Spiro L. Lekić, a ranjeni Marko i Stanica Lekić, ali su spasili Rista od hapšenja.
U drugoj polovini 1936. godine emigrirao je kao član PK KPJ sa sekretarom PK KPJ za Crnu Goru, Nikolom Lekićem, za Albaniju, gdje su radili na organizovanju radničkog pokreta, a povremeno dolazili ilegalno u svoj kraj.
Risto je bio i jedan od organizatora demonstracija na Belvederu 26. juna 1936. godine.
Septembra 1937. godine se vraća iz Albanije i legalizuje. Uhapšen je,
ali Državni sud za zaštitu države ga oslobađa 15. januara 1938. godine zbog nedostatka dokaza.
Pod imenom Marko Živković pokušao je da pođe u Španiju, ali je kod
Rakeka otkriven, sproveden prvo u Zagreb potom u Beograd, gdje je na Sudu o zaštiti države izjavio da je pošao u Španiju da se bori protiv fašizma za slobodu i mir.
Poslije aprilskog sloma vratio se u Crmnicu i učestvovao u pripremi
oružanog ustanka, u oslobođenju Virpazara i na Sozini, gdje su ustanici Crmnice natjerali u bjekstvo kompletan italijanski bataljon.
Stupio je dobrovoljno u Lovćenski bataljon i učestvovao u pljevaljskoj
bici, gdje je kao iskusan revolucionar u teškoj borbi ispoljio postojanost i hrabrost.
Kao borac i zamjenik političkog komesara 1. čete 1. bataljona 1. proleterske brigade istakao se u borbama oko Kalinovik,Večerinovca, Durmitora, Konjica, Duvna, Bugojna, Borove Glave, Livna.
Odlukom CK KPJ određen je za rukovodioca politodjela 1. dalmatinske
brigade, a potom 4. proleterske brigade. Poginuo je 14. juna 1943. godine u Miljevini kod Foče.
Proglašen je za narodnog heroja 10. jula 1953. godine.
